‘Ga er maar aan staan als hulpverlener’, waarschuwt Anja Machielse de sociaal werkers in de congreszaal. ‘De hulpverlener komt binnen bij een eenzame cliënt met als insteek: “We gaan het anders doen”. Terwijl die persoon nu juist al een half leven lang een routine heeft opgebouwd om zijn of haar lijden over eenzaamheid te vermijden. Dan is iedereen die het huis binnenkomt en een oplossing voorstelt een bedreiging voor het leven dat die cliënt heeft opgebouwd.’ Maar wat kun je dan wel doen als sociaal werker die er juist op is gericht op zijn cliënt te helpen uit de eenzaamheid?

Overlevingsstrategie
Tijdens het Jaarcongres Eenzaamheid dat donderdag 13 april in Ede werd gehouden, kregen de sociaal werkers van hoogleraar Anja Machielse te horen dat ze vooral vragen moeten stellen aan hun eenzame cliënt. Machielse is hoogleraar Humanisme en Sociale weerbaarheid. Professionals kunnen hun cliënt het beste bereiken door te luisteren en een verbinding te zoeken. ‘Hulp tegen eenzaamheid heeft pas effect als de oplossing past bij de persoon die je voor je hebt. Dus heb je tijd en ruimte nodig om erachter te komen welke overlevingsstrategieën je cliënt heeft opgebouwd om te kunnen leven met eenzaamheid.’

Omgaan met eenzaamheid
Over de overlevingsstrategieën bij eenzaamheid houdt Machielse haar congreslezing, die ze illustreert met citaten van cliënten uit haar eigen onderzoek. Want eenzaamheid zie je vaak niet bij mensen, juist omdat ze een manier hebben gevonden om ermee de om te gaan. Machielse opent met een sprekend citaat van een cliënt: “Ik ben altijd eenzaam, maar ik denk niet dat ik daar iets aan kan doen. Ik heb me erbij neergelegd en op mijn manier ben ik soms een beetje gelukkig”.

Routines
Mensen vinden manieren om met hun eenzaamheid om te gaan, zegt Machielse. ‘Deze overlevingsstrategieën bepalen de ambities en de mogelijkheden in het leven van cliënten. Eenzame mensen ontwikkelen vaak bepaalde routines die de persoon in zijn situatie een zekere veiligheid bieden. Ze zoeken een weg in hun eigen wereld, waardoor het lijden onder eenzaamheid niet steeds zo ernstig voelt.’ Sommige mensen zijn eenzaam door gebrek aan bepaalde sociale competenties. Anderen hebben moeite vertrouwen te vinden in mensen en betrokken te raken. Of mensen hebben geen sociale antenne voor hoe mensen met elkaar omgaan, zijn niet assertief en durven geen initiatieven te nemen. Dat zijn factoren die een eenzaamheid in de hand werken. En mensen hebben manieren gevonden om met hun gevoel van eenzaamheid om te gaan.

Steun mobiliseren
“Ik vind mezelf niet een warme, menselijke figuur en daarom schiet ik tekort in sociale contacten. Ik probeer dat wel te corrigeren, maar uiteindelijk ben je wie je bent”. Aldus een van de cliënten van Machielse over zijn manier van omgaan met eenzaamheid. De strategieën van mensen die eenzaam zijn, zijn volgens Machielse altijd gericht op het vermijden van risico’s en het vermijden van afwijzing door anderen. ‘Sommige mensen gaan actief iets aan hun situatie doen, door bijvoorbeeld activiteiten op te pakken, steun te mobiliseren uit de eigen omgeving of door de eenzaamheid te compenseren.’ Een voorbeeld van dat laatste blijkt uit het citaat van een cliënt: “Als ik me rot voel ga ik een bepaald rondje in de buurt lopen. Dan weet ik dat er mensen zijn die mij naar binnen roepen voor een praatje”.

Behoefte aan verbinding
Er zijn ook veel passieve strategieën om eenzaamheid te overleven, vertelt Anja Machielse. ‘Bijvoorbeeld door de behoefte aan verbinding te ontkennen, door de situatie te rationaliseren, door je terug te trekken uit de samenleving of te berusten.’ Machielse citeert ter illustratie een cliënt: “Ik heb hele negatieve ervaringen met sociale contacten. Ik bouw een bunker om me heen en dat komt door die negatieve ervaringen. Mensen gaan mij niet meer raken”. De gevolgen van deze strategieën zijn vaak onbedoeld, onvoorzien en ongewenst, zegt de hoogleraar. ‘Mensen denken: Ik doe geen moeite meer en verdiepen hun eenzaamheid. Terwijl de strategie juist erop is gericht om eenzaamheid te vermijden.’

Bedreiging
Wat kunnen hulpverleners daaraan veranderen, is de grote vraag die bij de sociaal werkers op het congres rijst. ‘Professional en vrijwilligers komen bij mensen binnen om die routines van vermijding van eenzaamheid te doorbreken’, aldus Machielse. ‘Elke hulpverlener die binnenkomt is daarom een bedreiging voor wat je hebt opgebouwd om veilig om te gaan met eenzaamheid. Het is juist nodig om allereerst erachter te komen wie de persoon is en wat zijn routine is om eenzaamheid te vermijden. Probeer een verbinding aan te gaan met je cliënt en ga niet meteen denken in oplossingen voor eenzaamheid ’, adviseert de hoogleraar. ‘De hulpverlener moet aansluiten bij de persoon van de cliënt. Je moet weten aan wie je hulp wilt verlener.’

Er zijn maakt het verschil
Blijf vragen stellen waarom mensen bepaalde andere keuzes maken, zegt Machielse. Dat is best lastig, repliceert een sociaal werker uit de zaal. ‘Je ziet mensen lijden onder hun eenzaamheid, wat heb je ze te bieden?’ Je kunt als hulpverlener altijd iets bieden, antwoordt Machielse: ‘Door er te zijn, dàt maakt het verschil.’ De financiers van hulp hebben daar niet altijd tijd en geld voor over, erkent Machielse. ‘Maar dat is kortzichtig. Hulpverleners boeken winst door persoonlijke aandacht te geven aan mensen die eenzaam zijn en die aandacht zorgt ervoor dat er later niet nog meer kosten zijn voor psychische- en gezondheidsproblemen.’

Carolien Stam